W Internecie udostępnia się coraz więcej opracowań kartograficznych, głównie map topograficznych, tematycznych i ortofotomap. Możemy je znaleźć zarówno na stronach rządowych, jak i serwerach uczelnianych czy prywatnych. Dostępny zasób jest całkiem bogatym zbiorem umożliwiającym badanie zmian zachodzących w środowisku geograficznym. Mnie interesują szczególnie te, który zaznaczyły się w elementach i obiektach hydrograficznych. Poniżej przedstawiam przykłady ważniejszych zmian w sieci hydrograficznej dorzecza Kani od końca XIX wieku do początku XXI wieku.
Uproszczoną analizę w tym zakresie można przeprowadzić na mapach topograficznych (niemieckich) przełomu XIX i XX wieku, fotomap okresu II wojny światowej oraz polskich map topograficznych (cywilnych i wojskowych), map tematycznych i ortofotomap z początku XXI wieku.1. Ujście rzeki Kani do KKO na mapie niemieckiej Massstab w skali 1:25 000 z 1888-1911
źródło: Archiwum Map Polski Zachodniej (http://mapy.amzp.pl/maps.shtml)
Pod koniec XIX wieku przebieg ujściowego odcinka rzeki Kani niemal nie różnił się od stanu aktualnego. Różnica, istotna z punktu widzenia wielkości odpływu rocznego oraz powierzchni dorzecza Kani, uwidacznia się w przypadku Rowu Ostrowskiego. Przebieg cieku (gałąź zachodnia) wskazuje na odprowadzanie wody bezpośrednio do Kościańskiego Kanału Obry (KKO). Roczny odpływ mógł być zatem o około 1 mln metrów sześciennych niższy od współczesnego.
Obecnie nie istnieje już wschodnie ramię Rowu Ostrowskiego, mimo to permanentnie zaznaczane jest na mapach, nawet najnowszych. Najwyraźniej weryfikacja obrazu kartograficznego w terenie jest zbyt skomplikowana, skoro rów pojawia się nawet na Mapie Hydrograficznej Polski GUGiKu, a ta przecież wymagała sporządzenia tzw. polowego zdjęcia hydrograficznego. Ale o bylejakości tego opracowania napiszę w innym poście :)
Obecnie nie istnieje już wschodnie ramię Rowu Ostrowskiego, mimo to permanentnie zaznaczane jest na mapach, nawet najnowszych. Najwyraźniej weryfikacja obrazu kartograficznego w terenie jest zbyt skomplikowana, skoro rów pojawia się nawet na Mapie Hydrograficznej Polski GUGiKu, a ta przecież wymagała sporządzenia tzw. polowego zdjęcia hydrograficznego. Ale o bylejakości tego opracowania napiszę w innym poście :)
2. Ujście Kani do KKO na zdjęciu lotniczym z września-października 1940 roku
źródło: http://polski.mapywig.org/
Na zdjęciu widać brak istotnych zmian w sieci hydrograficznej rejonu ujścia rzeki Kani i Rowu Ostrowskiego do KKO w porównaniu ze stanem z końca XIX wieku. Na fotomapie zaznaczono również rzędne zwierciadła wody rzeki Kani (wartości identyczne jak na mapie z końca XIX wieku). Dzięki temu można obliczyć średni spadek cieku na odcinku około 500 metrów, od ujścia do pierwszego mostu. Różnica 1,1 metra wskazuje na spadek ponad 2 promili, czyli około 3-krotnie większy od średniego spadku rzeki Kani. Obecnie odcinek ten nadal cechuje duży spadek, co przejawia się wyraźnie w średniej prędkości w korycie oraz w wartościach prędkości powierzchniowej.
3. Ujście rzeki Kani do KKO oraz Rowu Ostrowskiego do Kani na polskiej mapie topograficznej "1965" w skali 1:10 000 z lat 70. XX wieku
źródło: zasoby własne
Aktualny widok na ujście rzeki Kani do Kościańskiego Kanału Obry przedstawia poniższa fotografia.
Ujście Kani (na pierwszym planie) do KKO w grudniu 2012 roku
źródło: autor
Ponad 40 lat temu, co widać na fragmencie mapy topograficznej z lat 70. XX wieku, istniało już współczesne ujście Rowu Ostrowskiego, którego woda została skierowana do koryta rzeki Kani. Dotychczasowy odcinek ujściowy do KKO został usunięty z krajobrazu pradoliny. Kilkunastometrowy odcinek ujściowy stanowi ciek przykryty z wylotem zaopatrzonym w zamknięcie metalowe (rys. poniżej).
Ujście Rowu Ostrowskiego do rzeki Kani (km 0+100)
źródło: autor
4. Ujście rowu Brzezinki do rzeki Kani na mapie niemieckiej Massstab w skali 1:25 000 z 1888-1911
źródło: Archiwum Map Polski Zachodniej (http://mapy.amzp.pl/maps.shtml)
Rów Brzezinka, ponad 100 lat temu, miał porównywalny przebieg do dzisiejszego. Różnica polegała na stopniu zabudowania koryta. Obecnie odcinki:
- km: 0+000 - 0+325 (2),
- km: 0+615 - 0+805 (1),
biegu rowu tworzą ciek przykryty - koryto przebiega pod jezdniami i chodnikami. Na mapie z końca XIX wieku widać, że takiej zabudowy nie było. Zdaje się to potwierdzać opis powodzi w Gostyniu, w 1854 roku, w którym mowa o przekroczeniu przez Brzezinkę stanu pełnokorytowego w profilu tzw. Instytutu Gostyńskiego (dziś Szpital Powiatowy w Gostyniu). W tekście, moim zdaniem mylnie napisano, że płynąca przy Instytucie Gostyńskim rzeka Kania wystąpiła z brzegów. Żadne materiały kartograficzne nie wskazują na to, aby w owym czasie, czy nawet kiedykolwiek, przy IG płynęła rzeka Kania - był to i nadal jest rów Brzezinka. Kwestii powodzi w dorzeczu Kani poświęcę inny post.
5. Fosa miejska i rowy okalające centrum miasta
źródło: Archiwum Map Polski Zachodniej (patrz wyżej)
Kolejnym elementem układu hydrograficznego dorzecza Kani, który istniał pod koniec XIX wieku, jest fosa miejska i system rowów, które stanowiły dawniej element obronności miasta. Dziś po większości z nich nie ma już śladu. Jedynym odcinkiem fosy, jaki zachował się w krajobrazie miasta, jest ramię północne od ujścia do rzeki Kani w rejonie mostu kolejowego do łąk na wysokości gostyńskiej fary.
Oczywiście, poza wymienionymi przykładami, zmianie uległ system rowów melioracji szczegółowych - niektóre spośród widocznych na mapach sprzed ponad 100 lat już nie istnieją, inne zostały skrócone.
